مرمت بناهای تاریخی از ارزشمندترین شاخه های معماری می باشد. اماکن تاریخی مجموعه ای از بناها، یادمان های ارزشمندی است که با گذشت زمان به وجود آمده است و هویت بخش شهرهاست. احیا و مرمت بناهای تاریخی هویت فرهنگی ما را حفظ می کند. به دلیل رابطه ای که بین انسان و محیط در آنها وجود داشته و نشان دهنده نحوه زندگی اجتماعی ساکنین آن شهر بوده است از ارزش بسیاری برخوردارند. اشیاء تاریخی، تک بناها، مجموعه ها، محوطه ها و بافت های تاریخی نمونه هایی از این آثار ارزشمند هستند.
توجه نکردن به حفظ این آثار ارزشمند و از بین رفتن آنها میتواند به نابودی فرهنگ و هویت یک جامعه منجر شود.انجام بازسازی ساختمان می تواند ضمن حفظ نشانه های فرهنگی فضای مناسب و پایداری را برای ساختمان های مسکونی و بناهای سنتی و تاریخی ایجاد کند. با احیا و بازسازی و مرمت این آثار به ماندگاری و حفظ آنها کمک میشود.
مرمت چیست؟
به دلیل آسیب هایی که به نما و داخل بناهای تاریخی در گذر زمان وارد شده، برای حفظ بنا و با هدف برگرداندن آن به شرایط اولیه فرآیند مرمت انجام میشود. در طی فرآیند مرمت، بناهای تخریب شده، تعمیر و یا بازسازی میشوند و برای آنها از نو طراحی نما و داخلی صورت می گیرد. این آسیب ها ممکن است در گذر زمان بوجود آمده باشند و یا در اثر مداخله انسان.هر اقدامی جهت نگهداری، تعمیر و حفظ اصالت بنا یا شی قدیمی که ارزش تاریخی دارد مرمت گفته می شود.
تاریخچه مرمت
مرمت بناهای تاریخی از اواخر قرن نوزدهم در اروپا به دنیای معماری و باستان شناسی راه پیدا کرد. اولین مرمت ابنیه تاریخی در کشورهای فرانسه، ایتالیا و آلمان انجام شدند. در ابتدا نگاهی لوکس و تفریحی به مرمت وجود داشت اما در اوایل قرن بیستم و بعد از جنگ جهانی دوم به شاخه ای از علم معماری و یک رشته هنری برای مرمت بناهای تاریخی تبدیل شد.
اما هنر مرمت همواره با معماری همراه بوده است. از زمانی که یک بنا شکل میگرفت بحث مرمت آن نیز مطرح بوده است. تغییر کاربری های چهارطاقی ها و آتشکده ا و کلیساها به مساجد از جمله پروژه های مرمتی از دیر باز در ایران بوده است.
رشته مرمت بنا
در ابتدا، بناهای تاریخی تنها یک بناهای قدیمی بودند و ارزش دیگری نداشتند. اما به مرور رشته های هنری تفکیک شد و مرمت و معماری و باستان شناسی هر کدام گرایش های مختلفی بودند.مرمت بناهای تاریخی به دانش و مهارت بیشتری نیاز دارد. وجود متخصصین در این زمینه که با مطالعه اسناد و مدارک و مستندسازی به نگهداری، مرمت و احیا این آثار میپردازند ضروری است.
مرمت شاخه ای است بر پایه شناخت و مطالعه بناها و بافت‌های تاریخی که به احیا کردن بناهای تاریخی به لحاظ کالبدی، ساختاری و عملکردی میپردازد. هنر مرمت ترکیبی از تکنولوژی، مهندسی و هنر معماری است.
فواید مرمت بناهای تاریخی
با اینکه ساخت بناهای جدید ارزان تر و راحت تر از مرمت ابنیه تاریخی است، اما نکته های مثبت بیشماری در حفظ این آثار برای ساکنین آن شهرها وجود دارد.
بناهای تاریخی بازتابی از تاریخ ما هستند و یادآور دوره ایست که شهرها بر اساس نیازها، اهداف و سلایق ساکنان آنها ایجاد شده اند. شناخت آنها به درک بهتر آداب و فرهنگ نیاکانمان کمک میکنند. نحوه شکل گیری تمدن ها و شهرها و حتی سنت ها در بررسی همین آثار به دست آمده اند. آنها یادآور درگیری ها، جنگ ها و رونق اقتصادی جامعه هستند.
مرمت بناهای تاریخی نقش بسزایی در غنی سازی فرهنگ و تمدن جامعه دارد. مردمانی که پیشینه ای کهن داشته باشند و فرزندانش دانش کافی ازین گذشته پرشکوه داشته باشند، غرور فرهنگی دارند. این غرور باعث احترام به گذشتگان و سایر تمدن ها میشود.
صنعت گردشگری در جهان رو به رشد است و این صنعت مبتنی بر احیائ بافت های تاریخی است. حفظ و مرمت بناهای تاریخی و فرسوده، باعث جلب گردشگران میشود. روح حقیقی شهرها در معماری آن شهر دیده میشود. جلب گردشگر باعث ایجاد فرصت های شغلی جدید و بهبود اوضاع اقتصادی منطقه میشود.
همانطور که در دیگر کشورهای جهان اهمیت شایانی به این صنعت داده میشود و بودجه های سنگینی برای آن لحاظ میشود، بهتر است که ما نیز در ایران برای درآمد زایی از طریق توریست به بهسازی این آثار ارزشمند بیشتر بپردازیم. عدم توجه به مرمت آثار با ارزش باعث مرگ فرهنگ در آن کشور میشود.
اهمیت مرمت بناهای تاریخی برای کشور
بناهای تاریخی دارای معماری باشکوه و منحصر به فرد و طراحی و ایده های جالب هستند و شخصیت منحصر به فرد خود را دارند. مطالعه بر روی معماری آثار تاریخی به رشد دانش معماری آن منطقه کمک میکند.
با توجه به اینکه پروژه مرمت یک اثر تاریخی کاری بسیار پر هزینه و تخصصی است. در حین اجرا فرصت های شغلی بسیاری ایجاد میشود که به رونق کسب و کار در آن شهر کمک میکند. همچنین همانطور که در بالا اشاره شد با کمک به صنعت گردشگری، باعث رشد اقتصادی منطقه نیز میشود.
تخریب و ساخت و ساز جدید باعث ایجاد نخاله های ساختمانی میشود که بسیار برای محیط زیست مضر است. اما حفظ و مرمت آثار قدیمی در حفظ محیط زیست کمک میکند. همچنین باعث کاهش مصرف سوخت و انرژی برای تولید محصولات جدید میشود.
اصول مرمت بناهای تاریخی
هدف از مرمت بناهای تاریخی از بین بردن علت بروز هرگونه نقص و زوال طولانی مدت بنا است. مرمت بناهای تاریخی ساختار بنا را حفظ می کند، اما برای رسیدن به این هدف داشتن اطلاعات کافی برای فهمیدن تأثیر تعمیرات الزامی است.
- در انجام کارهای مرمت بناهای تاریخی، حفظ بیشترین ساختار تاریخی بنا و تغییر حداقل نمای خارجی و طراحی دکوراسیون داخلی آن، از نکات ضروری است.
- تغییر غیر ضروری در ساختار بنا، هرچند که با دقت انجام شود، ممکن است اثر نامطلوبی بر شخصیت و اهمیت تاریخی بنا بگذارد.
- قبل از بررسی ساختار بنا و ماهیت و وضعیت مصالح به کار رفته در آن و دلایل نشست و تخریب، باید از جزئیات دقیق تعمیرات آگاه شد.
روش های رایج مرمت بناهای تاریخی
روش های متفاوتی برای مرمت بناهای تاریخی بدست متخصصان با تجربه وجود دارد. تعمیرات استاندارد یاحفظ ساختار و ترمیم کامل بنا. با توجه به وضعیت ساختاری و ظاهری بناها هر کدام ازین روش ها مزایا و اشکالاتی در بلند مدت و کوتاه مدت ایجاد میکنند.
انواع تکنیک های مرمت بناهای تاریخی عبارتند :
- مرمت باستان شناسی: برای بناهایی با قدمت های بالا انجام می شود. با حفظ ساختار اصلی بنا آن را مرمت میکند بدون ایجاد تغییری و یا اضافه و کم کردن.
- مرمت هنری یا مدرن: مرمت کار میتواند با توجه به سلیقه خود و با خلاقیت قسمت هایی از بنا را که تخریب شده بر اساس نقوش مرتبط با بنا ترمیم کند. اما این نوع مرمت برای بناهایی با قدمت بالا هرگز استفاده نمیشود.
انواع دیگر مرمت های مورد استفاده در بناهای باستانی عبارتند از :
- مرمت حفاظتی: هدف از این مرمت، حفظ بنا است. در این شرایط وضع موجود بنا مورد توجه قرار می گیرد.
- پاکسازی سبکی: این مرمت شامل بناهایی است که چندین بار مرمت شده اند و به تشخیص متخصص قسمت های الحاقی بنا حذف میشود و به حالت اولیه برمیگردد. هدف ازین مرمت حفظ اصالت بنا میباشد.
- بازسازی استحکامی: هدف از این مرمت مستحکم کردن بنا است. استحکام بخشی به استخوان بندی بنا هم برای محافظت در برابر نیروهای خارجی مانند باد و باران و برف و زلزله و … و هم برای محافظت در برابر نیروهای داخلی انجام می شود.
- مرمت تکمیلی یا الحاقی: مرمت بنا برای تکمیل و کاربرد خود بنا انجام میشود.مرمت گر قسمت های از دست رفته را بازسازی میکند. ایم مرمت بسیار حساس است چون با کوچکترین بی دقتی، به هویت و اصالت بنا لطمه وارد میشود.
- مرمت تاریخی: در این مرمت، خود بنا تعیین می کند که باید از چه روش مرمتی استفاده شود. در مرمت تاریخی، تاریخ نگاری، اهمیت تاریخی بنا و مسائل فرهنگی، اجتماعی و ملی مورد توجه است.
- مرمت جامع و کامل: در این نوع مرمت ،از روش های مختلف مرمت برای درمان و بازسازی بنای تاریخی استفاده میشود تا بتواند هویت خود را حفظ کند. عملکرد و احیای بنا نیز از اهمیت خاصی برخوردار است.
تعاریف اقدامات مرمت:
- حفاظت: اقداماتی در زمینه مراقبت از یک بافت و یا اثر تاریخی برای حفظ ارزشهای تاریخی، زیبایی شناختی و اجتماعی اثر با تاکید بر اصالت بافت و انسجام بصری و ساختاری و عملکردی
- مرمت: عملیات تخصصی در زمینه حفظ و نگهداری و تثبیت و استحکام بخشی بنای تاریخی است تا رساندن اثر به وضعیت پایدار.
- احیاء: فرآیندی هدفمند برای ارتقائ کیفی اثر با اختصاص کاربری مناسب بازگردانیدن حیات مجدد و زندگی در زمان معاصر، هماهنگ با اصالت بنای تاریخی.
- صیانت: فعالیت های پیشگیرانه و حمایتی میراث فرهنگی از اثر تاریخی گفته میشود و شامل اقدامات حقوقی، قانونی و ترویجی میشود.
- حریم بنا: طبق ضوابط میراث فرهنگی به نواحی اطراف یک اثر فرهنگی، تاریخی تا یک شعاع مشخص گفته میشود که با هدف محافظت از آن اثر و حمایت‌های قانونی برروی نقشه، مشخص میشود.
- نوسازی: مجموعه فعالیت هایی که ضمن حفاظت از بنا و عناصر موجود، فضای مربوطه را جهت استفاده در دوران معاصر، آماده می کنند.
- بهسازی : مجموعه اقداماتی که برای تجدید توان و حیات یک بنای تاریخی صورت میگیرد. که با تعریف فعلیت های جدید بنا روحی تازه میگیرد.
به طور کلی اقداماتی که برای مرمت بناهای تاریخی انجام می شود به سه دسته تقسیم میشوند:
۱ – بررسی و شناخت وضع موجود بنا
۲ – تهیه طرح های متفاوت و بررسی آن ها و در نهایت انتخاب یک طرح
۳ – تهیه طراحی سه بعدی نهایی و نقشه های اجرایی مرمتی
آثار ملموس و ناملموس بازسازی بافت فرسوده:
مرمت میراث در جامعه ای بوجود می آید که در دل خود فرهنگ و تمدن دارد. مرمت فقط مربوط به کالبد بنا نیست.شامل بهبود فضای شهری نیز میشود. آثاری در میراث فرهنگی هر جامعه ای وجود دارند که حتی ملموس نیستند اما تاثیر گذارند. در طول تاریخ برای حفظ آثار ملموس و ناملموس ، روش‌های متنوعی به کار گرفته شده است.
میراث ملموس: زیر مجموعه ای از آثار که دارای موجودیت است و وجود خارجی دارد. این میراث در زندگی ما، فضایی را اشغال کرده اند و می توان آن را دید و لمس کرد.
میراث ناملموس: آداب و رسوم، اصطلاحات، زبان ها، گویش ها، موسیقی، ادبیات شفاهی، هنرهای اجرایی، مراسم، جشن ها، رقص ها که قابل دیدن و لمس کردن نیستن شامل این میراث هستند.
حرف آخر:
مطالعه آثار و بناهای تاریخی از لحاظ سبک، فن و تاریخ است که جامعه را برای شناخت بیشتر تمدن خود تشویق میکند. این انگیزه اهمیت حفاظت از آثار تاریخی را بیشتر کرد. اندیشمندان و هنرمندان شروع به نظریه پردازی در باب هنرو معماری نمودند و به مرور زمان این نظریات تبدیل به قوانین و دستورالعمل های استاندارد ترمیم بناهای تاریخی و اصولی برای بازسازی و مرمت شد که باعث وضع قوانین ملی و جهانی برای حفاظت ازین آثار شد.
نیاز به مرمت در یک جامعه زمانی احساس میشود که اصالت فرهنگی و تاریخی مردم آن سرزمین مطرح باشد. میزان تعلق خاطر مردمان به بناهای تاریخی، هنر، فرهنگ، آداب و رسوم و آیین‌ها است که لزوم مرمت را مشخص میکند.همه آثار فرهنگی لزوما بنای تاریخی نیستند و نیاز به مرمت ندارند اما ارزش حفاظت و یا بازسازی دارند. حفاظت فرآیندی است که مانع از نابودی یک بنا و یک فرهنگ میشود که شامل تمامی میراث طبیعی، فرهنگی، انسانی است.
شرکت معماری استودیو قاف با دانش و مهارت و تجربه ای که در زمینه مرمت و احیا و بازسازی آثار دارد. از جمله پروژه های مرمت آثار تاریخی استودیو قاف می توان به مرمت بنای ارگ تاریخی میشیجان اشاره کرد. دفتر معماری ما به همراه تیم حرفه ای خود آماده همکاری با سازمان میراث فرهنگی استان ها و همچنین بخش خصوصی برای حفظ و نگه داری آثار با ارزش ایران زمین است.